Polska anatomia rozwijała się w kilku ośrodkach naukowych. Początki jej sięgają XIII w., w którym pojawia się pierwszy u nas opis budowy oka, dokonany przez Witelliona (Ciołka). Dwieście lat później, wydane zostaje dzieło nieznanego już dziś autora pt. Tiac-tatus de anatomia omnium membrorum corporis humani (Dzieło o budowie wszystkich części ciała ludzkiego). Sto lat później , a w 8 lat po ukazaniu się dzieła Andrzeja Vesala, Wojciech Nowopolski (Albertus Novicampianus), profesor Akademii Jagiellońskiej w Krakowie, wydaje dzieło pt. Fabiicatio hominis etc, wzorowane na anatomii Vesala. W Zamościu Jan Niedźwiedzki rodem ze Lwowa, profesor anatomii na Akademii stworzonej inicjatywą hetmana Jana Zamoyskiego, wydaje pierwszą polską osteologię w trzech częściach pt.: Joannis Ursini Leopoliensis de ossibus humani tractatus ties. Oprócz Akademii Zamojskiej i Akademii Jagiellońskiej ośrodkami rozwoju polskiej morfologii, a później i fizjologii były: Gdańsk, Lwów, Wilno i Warszawa. Wykłady z anatomii ilustrowane są pokazami sekcji zwłok na wzór zachodnioeuropejski. Niespełna 40 lat później profesor tej uczelni Laurentiusz Eichstadt wydaje dzieło: Collegium anatomicum sive ąuestiones de natura corporis humani. W tym samym mniej więcej czasie na Wydziale Lekarskim Akademii Wileńskiej, ukazuje się rozprawa Jana Młodzianowskiego, zawierająca m. in. ilustrowany anatomiczny opis oka. Zostaje powołana do życia Akademia Medyko-Chirur-giczna, przekształcona następnie w wydział Lekarski Warszawskiej Szkoły Głównej. Wykładowcami medycyny teoretycznej są na tej uczelni naukowcy polscy o europejskiej, a nawet światowej sławie, anatomowie: Ludwik Neugebauer, Ludwik Hirszfeld, Zygmunt Laskowski, Teofil Chudziński, zoolog, a później także anatom porównawczy — Benedykt Dybowski, fizjolog i histolog — Henryk Hoyer. Niestety, okres rozkwitu Szkoły Głównej trwał krótko. Po upadku powstania styczniowego uniwersytet zrusyfikowano osadzając na katedrach słabych reprezentantów nauki. Zespół świetnych uczonych uległ rozproszeniu. Za udział w powstaniu rząd carski skazywał naukowców polskich na zesłanie w głąb Rosji, inni w obawie przed represjami emigrowali z kraju do Europy zachodniej. Bogate muzeum Ludwika Hirszfelda uległo zagładzie. Nurt polskiej nauki przeniósł się poza uniwersytet, skupiając się wokół Warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego. Stan ten, w którym Uniwersytet Warszawski stał się na nowo polski, a pierwszym profesorem na katedrze anatomii został Edward Loth. Okres ciężkiej sytuacji politycznej w XIX w., która naród polski pozbawiła niepodległości, odbijał się niekorzystnie na rozwoju naszych uczelni wskutek wprowadzania przymusowych przerw w ich działalności. Mimo to uczeni polscy w kraju lub za granicą prowadzą ożywioną działalność naukową i dydaktyczną. Miarą tej działalności są publikacje i podręczniki. Oto ważniejsze pozycje z dziedziny anatomii: Sebastian Girtler tłumaczy z niemieckiego na polski i wydaje Naukę anatomii, obejmującą 475 stron. Ludwik Bierkowski wydaje Wstęp do anatomii ciała ludzkiego, mający 100 stron druku. Autorami tych dzieł są anatomowie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Z Uniwersytetu Wileńskiego ukazują się następujące prace: Myolo-gia Wacława Pelikana, O torebkach maziowych podskórnych Adama- Bielkiewicza, profesora anatomii w Wilnie , oraz rozprawa dra Kuczyńskiego De sceleto artiłiciałe construendo, w której podana jest metoda składania kośćca z ruchomymi stawami. Szkielet taki znajdował się w anatomicznym gabinecie wileńskim „dziwiąc publiczność — jak podaje Ludwik Hirszfeld — swojem podnoszeniem się z miejsca, na którem był mieszczony". W drugiej połowie XIX wieku ukazują się również pierwsze polskie wydawnictwa z anatomii plastycznej dla malarzy i rzeźbiarzy pióra Wojciecha Gersona i Władysława Łaszczkiewicza. W wieku XIX i pierwszej połowie obecnego stulecia polska anatomia i fizjologia wydały wielu uczonych światowej sławy. Byli to: Ludwik Teichmann, profesor anatomii w Krakowie, wsławiony odkryciem kryształków heminy i badaniami naczyń chłonnych. Wspomniany Ludwik Hirszfeld, profesor anatomii w Szkole Głównej w Warszawie , warszawianin, który karierę uczonego rozpoczął jako prosty pomocnik w pracowni anatomicznej w Paryżu, przywędrowawszy z Warszawy do stolicy Francji, w młodzieńczych latach, pieszo, ze skrzypcami w ręku. Zygmunt Laskowski, emigrant polski, potem wieloletni profesor anatomii w Genewie, autor pięknych tablic anatomicznych. Henryk Kadyi , profesor anatomii we Lwowie, zasłużony w dziedzinie anatomii naczyń rdzenia kręgowego. Kazimierz Kostanecki, profesor anatomii w Krakowie, świetny dydaktyk (zginął w Sachsenhausen, aresztowany z grupą profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego). Alfred Biesiadecki , profesor anatomii patologicznej w Krakowie, protomedyk Galicji, członek międzynarodowej komisji wysłanej do Rosji dla zbadania epidemii dżumy. Tadeusz Browicz , profesor anatomii patologicznej w Krakowie, uczony o europejskiej sławie; jeden z pierwszych odkrył zarazki duru brzusznego, najwięcej zasłużony w zakresie badań nad wątrobą. Józef Hornowski , anatomopatolog, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, zasłużony w dziedzinie badań nad grasicą i nadnerczem. Karol Kiecki (, profesor patologii ogólnej i doświadczalnej w Krakowie, świetny dydaktyk, naukowiec o sławie europejskiej. Izydor Kopernicki , emigrant , później anatom i antropolog w Bukareszcie, a następnie profesor antropologii w Krakowie. Benedykt Dybowski, doktor medycyny, światowej sławy zoolog. Za udział w powstaniu skazany został przez rząd rosyjski na 15 lat ciężkich robót w Syberii. W czasie zesłania zbadał faunę jeziora Bajkał, zakładał na Kamczatce leprozoria dla trędowatych. Po powrocie z zesłania do kraju był profesorem zoologii na Uniwersytecie we Lwowie. Napoleon Cybulski , wieloletni profesor fizjologii w Krakowie. Wsławił się badaniami w dziedzinie elektrokardiografii, czynności nerwów obwodowych oraz fizjologii krążenia krwi. Pierwszy do mianownictwa polskiego wprowadził słowo biomechanika. Edward Loth , anatom i antropolog światowej sławTy, doskonały dydaktyk. Profesor anatomii w Warszawie . Współtwórca i sekretarz C.I.R.P. (Commitee Internationale de Recher-ches des Parties Molles), czasu drugiej wojny światowej założyciel i kierownik Zakładu Przeszkolenia Inwalidów, współorganizator tajnego Wydziału Lekarskiego. Roman Poplewski, autor pierwszego polskiego podręcznika anatomii ssaków, twórca polskiej biomechaniki, profesor anatomii porównawczej w Warszawie. Nie są to wszystkie nazwiska. Czytelnik interesujący się pracą polskich uczonych znajdzie szersze informacje o nich w publikacjach z zakresu historii medycyny.