Od wieków wysiłki uczonych koncentrują się na poznawaniu życia, na sposobach kierowania nim oraz na zapobieganiu śmierci. Do niezwykle ważnych ich osiągnięć w dziedzinie poznawania organizmu ! należy odkrycie roli układu nerwowego jako koordynatora wszelkich jego czynności. Kierowniczą funkcję w organizmie dzieli układ nerwowy z gruczołami wydzielania wewnętrznego. Gruczoły te są narządami niezbędnymi, ponieważ odgrywają w organizmie rolę regulatorów. Od ich bowiem sprawności zależy dojrzewanie, wzrost i przebieg wielu innych procesów fizjologicznych. Gruczoły wydzielania wewnętrznego tworzą układ dokrewny, zwany również hormonalnym od greckiego słowa hoimao — pobudzam. Produkty ich, zwane hormonami, są bezpośrednio przekazywane do krwi i tą drogą docierają do najbardziej odległych miejsc organizmu, pobudzając lub hamując czynności poszczególnych organów i komórek. Nie powiedzieliśmy dotąd, które gruczoły zaliczamy do układu hormonalnego, najwyższy czas więc wymienić kolejno: przysadkę mózgową, tarczycę, przytarczyce, nadnercza, trzustkę, gruczoły płciowe oraz mało dotychczas poznane — szyszynkę i grasicę. Czynności wymienionych gruczołów pozostają pod stałym wpływem układu nerwowego, na który same z kolei wywierają niebagatelny wpływ. Choroby tarczycy, przysadki mózgowej, nadnerczy i innych narządów dokrewnych powstają najczęściej, aczkolwiek nie wyłącznie, wskutek zaburzeń w regulacyjnej pracy ośrodkowego układu nerwowego (mózgowia i rdzenia kręgowego). Obserwuje się także i zjawiska odwrotne, mianowicie u ludzi ze schorzeniami gruczołów wydzielania wewnętrznego dochodzi do zmian w psychice i w reagowaniu na bodźce. Czynność gruczołów wydzielania wewnętrznego pozostaje również w zależności od innych czynników; np. niski poziom wapnia we krwi pobudza do pracy gruczoły przytarczyczne, ponieważ hormon ich utrzymuje w równowadze ilość wapnia i fosforu w organizmie. Pierwiastki te są głównymi składnikami kości; poza tym wapń bierze czynny udział w niektórych bardzo ważnych dla życia procesach, np. w krzepnięciu krwi. Regulacja i przemiana wapnia w organizmie nie są wyłącznie domeną przytarczyc. Okazało się, że podobną rolę spełnia witamina D2, czyli kalcyferol. Witamina ta powstaje w skórze pod wpływem promieni nadfioletowych, a jej działanie polega na zwiększeniu ilości wapnia we krwi i w układzie kostnym. Na tym choćby przykładzie przekonaliśmy się, jak trudno jest niekiedy ustalić ostrą granicę pomiędzy działaniem hormonów i witamin, które w wielu przypadkach współpracują harmonijnie. Wspomnieliśmy, że czynność gruczołów wydzielania wewnętrznego zależy od wielu czynników. Jednym z nich jest współzależność pomiędzy różnymi gruczołami dokrewnymi. Można to zaobserwować na przykładzie chociażby przysadki mózgowej, uważanej przez niektórych badaczy za naczelny kierujący narząd dokrewny. Przysadka mózgowa wytwarza — oprócz hormonów działających na pewne czynności ustroju — tzw. hormony tropowe, które wywierają wpływ na produkcję pozostałych gruczołów wydzielania wewnętrznego. Jeżeli z jakichkolwiek przyczyn nastąpi spadek produkcji hormonu tropowego (np. działającego na gruczoł tarczowy), nastąpi obniżenie czynności gruczołu (w tym wypadku tarczowego). Zjawisko to odnosi się do wszystkich gruczołów wydzielania wewnętrznego. Przeciwnie, jeżeli przysadka mózgowa będzie produkować w nadmiarze hormon tropowy pobudzający dany narząd, doprowadzi to do wzmożonej czynności i przerostu gruczołu docelowego. Jak pamiętamy, hormony są wydzielane bezpośrednio do krwi, toteż wszystkie narządy w równym stopniu pozostają w ich zasięgu. Jednakże efekt reakcji nie jest jednakowy; gruczoły płciowe np., wytwarzające hormony żeńskie lub męskie, oprócz wpływu na cały ustrój przede wszystkim działają na narządy rozrodcze. Od czynności gruczołów płciowych zależy dojrzewanie ustroju i aktywność płciowa. Rzecz oczywista, że proces dojrzewania — ogromnie ważne przemiany organizmu — obejmuje wszystkie układy i narządy. Należy zastanowić się zatem, czy czynność gruczołów wydzielania wewnętrznego jest jednakowa przez całe życie organizmu. Obserwacje wykazały, że w okresie niemowlęcym produkcja hormonów jest tak nikła, iż wrodzony brak jakiegoś gruczołu dokrewnego może pozostać nie zauważony. Doświadczenia na zwierzętach, polegające na usuwaniu przysadki mózgowej lub tarczycy w pierwszych dniach życia, nie wywoływały zaburzeń w rozwoju. Dopiero później występowały objawy charakterystyczne dla braku danego gruczołu dokrewnego. Najbardziej intensywna czynność wszystkich gruczołów przypada na okres dojrzewania. W starości obserwuje się zanik pewnych narządów, a także gruczołów wydzielania wewnętrznego. W ostatnich latach wykryto we krwi ludzi starych substancje unieczynniające pewne hormony; nazwano je antyhormonami. Działanie tych związków jest głównie skierowane przeciwko hormonom przysadki, tarczycy i gruczołów płciowych. Niestety, rola antyhormonów w procesie starzenia się organizmu nie jest jeszcze dokładnie poznana. Obecnie udało się wyizolować te czynne substancje, co stanowi poważny krok naprzód w poznaniu ich budowy i własności. Znaczenie hormonów dla prawidłowego funkcjonowania organizmu było znane od dawna i od dawna też usiłowano stosować je w leczeniu pewnych schorzeń. Nie znając metod otrzymywania hormonów w czystej postaci, początkowo podawano chorym wyciągi z analogicznych narządów zwierzęcych lub przeszczepiano chorym ludziom gruczoły pobrane od zwierząt. Uzyskiwano nieraz zadowalające efekty, niestety jednak były one bardzo krótkotrwałe. Obecnie umiemy otrzymywać różne hormony w czystej krystalicznej postaci, a dzięki dokładnemu poznaniu ich budowy chemicznej wiele z nich można uzyskać w drodze syntetycznej. Jest to niewątpliwie wielkim osiągnięciem w leczeniu schorzeń gruczołów dokrewnych. Nauką zajmującą się zagadnieniami związanymi z czynnością gruczołów wydzielania wewnętrznego jest endokrynologia.