Odwrotna zależność nie podlega wątpliwości, chociaż jej prześledzenie napotyka szereg trudności. Życie jednak dostarcza nam przykładów wymownie świadczących o wpływie gruczołów dokrewnych na czynność układu nerwowego. Liczne obserwacje wykazały, że chorzy, u których z tych czy innych powodów wystąpiły zaburzenia w działaniu gruczołów dokrewnych, obok objawów chorobowych wykazują różnego stopnia nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu nerwowego. Najwyraźniej moż^ na to zaobserwować u dzieci, u których wskutek zaburzeń rozwojowych nie powstała i nie podjęła swej normalnej czynności tarczyca. Dzieci te wykazują znacznego stopnia upośledzenie rozwoju umysłowego, sięgające stanu określanego jako matołectwo. Trudno ocenić pozostaje do dziś zagadką, na czym polega wpływ hormonu produkowanego przez tarczycę na układ nerwowy. Czy chodzi tu o bezpośrednie działanie hormonu na komórki nerwowe, czy też wpływa on na stan środowiska wewnętrznego, współdziałając w utrzymaniu homeostazy koniecznej do prawidłowej czynności komórek nerwowych. Podobne zjawisko, chociaż mające znacznie subtelniejszy charakter, można zaobserwować w odniesieniu do innego gruczołu dokrewnego. Jest faktem ogólnie znanym, że rodzaj i charakter procesów psychicznych jest w znacznym stopniu związany z płcią osobnika. Nie wchodząc w szczegóły można powiedzieć, że na podobne lub identyczne bodźce środowiska zewnętrznego nieco odmiennie reaguje samica niż samiec. Jest to równie prawdziwe w stosunku do ludzi, czego przykładem jest zachowanie się kobiety i mężczyzny w identycznej sytuacji. Te różnice w zachowaniu się i reagowaniu samicy i samca uzależnione są od działania hormonów produkowanych i wydzielanych przez gruczoły płciowe. Hormony te są różne u obu płci i w różny sposób działają na czynność ośrodków nerwowych. Usunięcie gruczołów płciowych prowadzi do znacznych zmian w czynnościach nerwowych najwyższego rzędu, bo psychicznych. Fakt ten był znany i wykorzystywany w zamierzchłych czasach. Władcy środkowego wschodu, utrzymujący haremy, do nadzorowania ich używali ludzi, którym usunięto gruczoły płciowe, zmieniając w ten sposób szereg procesów psychicznych. Jako ciekawostkę można podać, że proceder ten był dość powszechnie stosowany jeszcze w ubiegłym stuleciu. Oczywiście nie można zbyt upraszczać sprawy i przypisywać działaniu hormonów wszystkich różnic w zachowaniu się i psychice osobników różnych płci, gdyż składa się na nie wiele czynników, o których nie będziemy tu mówić. Niemniej jednak wpływ hormonów płciowych nie ulega wątpliwości. Podsumowując dotychczasowe rozważania, możemy powiedzieć, że w organizmie zwierzęcia i człowieka występują liczne mechanizmy służące utrzymaniu stałości składu środowiska wewnętrznego — homeostazy. Jak wiemy, homeostaza jest warunkiem koniecznym do prawidłowej czynności organizmu, jak również do utrzymania go przy życiu. W utrzymaniu homeostazy biorą udział zarówno układ nerwowy, jak i dokrewny, a czynności obu tych układów uzupełniają się wzajemnie. Układ nerwowy odbiera bodźce za pośrednictwem receptorów lub bezpośrednio przez komórki ośrodków i zamienia je w impulsy. Te ostatnie zostają przesłane do odpowiednich narządów wpływając na ich czynność, tak by zapobiec lub usunąć zmiany powstałe w środowisku wewnętrznym. Dzięki szybkiemu przewodzeniu impulsów od receptora do efektora reakcja, w której pośredniczy układ nerwowy, zachodzi bardzo szybko, ale trwa stosunkowo krótko. Przy długotrwałym bodźcu ośrodki nerwowe ulegają znużeniu i wywołana przez nic reakcja ulega w miarę upływu czasu osłabieniu. Układ dokrewny działa z jednej strony pod wpływem impulsów nerwowych, z drugiej zaś jest zdolny do bezpośredniego reagowania na zmiany w środowisku wewnętrznym. Produkowane przez niego hormony wpływają na stan środowiska wewnętrznego i utrzymują jego stały i prawidłowy skład, przy czym w wielu przypadkach wydzielanie hormonu odbywa się na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego *. Układ dokrewny, pozostający pod wpływem układu nerwowego, sam wpływa na czynność tego ostatniego. Łatwo to stwierdzić badając czynność układu nerwowego w stanach niedoboru lub nadmiaru poszczególnych hormonów. Nie sposób tutaj przedstawić pełnego obrazu czynności układu autonomicznego, jak i współzależności między nim a innymi ośrodkami nerwowymi czy też układem dokrewnym.