Zacznijmy od ryb i rozpatrzmy budowę układu trawienia jednego I z ich przedstawicieli — okonia. Ryba ta jest wyposażona w zęby,! które występują nie tylko na szczęce, ale i w kościach podniebiennych, i międzyszczękowych, oraz na kości lemiesza, położonej pod kością przyklinową, stanowiącą podstawę czaszki, tak że pokrywają prawie całe! wnętrze gęby. Zęby służą okoniowi jedynie do przytrzymywania schwytanej zdobyczy, którą połyka w całości. W jamie gębowej występuje! u niego również narząd smaku w postaci kubków smakowych. Wspomniana jama rozszerza się stopniowo, tworząc gardziel. W ścianach tej ostatniej znajdują się szczeliny skrzelowe, którymi woda przedostaje! się do skrzeli, umożliwiając w ten sposób rybie oddychanie powietrzem! rozpuszczonym w wodzie. Dalszymi odcinkami przewodu pokarmowe-l go okonia są przełyk i żołądek. Z tego ostatniego, w którym pobrane! pożywienie ulega właściwemu trawieniu, przechodzi pokarm do dwunastnicy i jelita. Zaznaczyć należy, że w przeciwieństwie do rekina! jelito okonia pozbawione jest fałdy spiralnej zwiększającej jego powierzchnie chłonną, spotykamy tu natomiast uchyłki jelita w pobliżu! odźwiernika, które podobnie jak wspomniana fałda zwiększają jego po-| wierzchnie. Wszystkie ryby, a więc i okoń, mają wątrobę pełniącą podobne czyn-J ności jak u ssaków oraz woreczek żółciowy i trzustkę. Nadmienić należy, że długość oraz budowa przewodu pokarmowego u ryb zależna! jest od sposobu odżywiania i doboru pożywienia. Roślinożerne mająl dłuższy przewód pokarmowy, a niekiedy dodatkowe elementy, której ułatwiają trawienie, występujące na przykład u karpia. Ma on miano-! wicie w jamie gardzielowej na piątym łuku skrzelowym specjalne zęby, służące do rozcierania roślinnego pokarmu. Zęby te mają powierzchnią! żującą i kształt korony zbliżony do zębów trzonowych u człowieka.! Zaznaczyć należy, że u tych ryb, które nie mają żołądka (niektóre: karpiowate) produkującego, jak nam wiadomo, pepsynę i kwas solny, głównym enzymem trawiącym białka jest trypsyna. Ryby drapieżne mają natomiast stosunkowo krótki przewód pokarmowy, a głównym enzymem trawiennym jest rozszczepiająca białka pepsyna. Dodać należy, że silne zęby, jakie występują na przykład u rekinów, umożliwiają tym mieszkańcom wody zdobycie pożywienia. Rzecz godna uwagi, że niektóre ryby, najczęściej w okresie tarła lub zimy, pozostają przez długi okres czasu bez pożywienia. Na przykład u łososia okres wędrówki do tarliska może trwać nawet około roku; oczywiście spada wtedy dwukrotnie ciężar ryb, a olbrzymia ich większość ginie z wyczerpania. U płazów, należących do następnej gromady zwierząt, którą się zajmiemy, przewód pokarmowy zbudowany jest podobnie jak u ryb. Pewną nowością jest pojawienie się u nich ślinianek i języka. Oba te narządy służą im w pewnym sensie do chwytania zdobyczy. Długi język wysuwa się mianowicie z jamy gębowej, a ponieważ jest zwilżony gęstą, kleistą wydzieliną ślinianek, pokarm (na przykład owady) przylepia się mocno do niego. Wszystkie płazy są drapieżnikami, natomiast niektóre gady (nazwa wyżej stojącej gromady zwierząt), jak na przykład żółwie, mogą żywić się pokarmem roślinnym. Przewód pokarmowy gadów ma długi przełyk, dobrze umięśniony żołądek, dwunastnicę, jelito cienkie i grube oraz wątrobę i trzustkę. Na granicy jelita cienkiego i grubego występuje zaczątek jelita ślepego, odgrywającego dużą rolę w trawieniu pokarmów u niektórych zwierząt ssących (na przykład u konia). Wszystkie te części układu trawiennego są lepiej wyodrębnione, niż miało to miejsce u płazów. Z ciekawostek dotyczących przewodu pokarmowego gadów wymienić należy zęby jadowe wężów, którymi zabijają one swoją ofiarę. Niektóre kości czaszki u tych zwierząt połączone są ze sobą za pomocą wiązadeł. Posiadają one dzięki temu pewną ruchomość, umożliwiającą wężom połykanie w całości stosunkowo dużej zdobyczy. Dodać należy, że kręgi niektórych wężów odżywiających się jajami są wyposażone w wyrostki służące do miażdżenia skorupy połykanych w całości jaj. Omówmy teraz inną bardzo ciekawą gromadę zwierząt, mianowicie ptaki. Przewód pokarmowy zaczyna się u nich otworem ustnym obramowanym dziobem pozbawionym zębów, które występowały jednak u form pierwotnych, o czym przekonano się badając szczątki praptaków żyjących w okresie kredowym. Język ptaka jest krótki; u gołębia, który posłuży nam za przykład, ma zrogowaciałe zakończenie. Długi przełyk tworzy rozszerzone wole, będące tymczasowym magazynem pokarmu oraz miejscem jego częściowej przeróbki chemicznej. W okresie wylęgania gruczoły wola wydzielają serowatą ciecz, zwaną mleczkiem, nie mającą oczywiście nic wspólnego z mlekiem ssaków, ale również służącą do karmienia potomstwa. Przełyk gołębia uchodzi do żołądka złożonego z dwóch części: przedniej — gruczołowej, w której pokarm poddany jest działaniu soku żołądkowego, i tylnej — żującej, pokrytej rogowatą błoną, będącą stwardniałą wydzieliną ściany żołądka. Część żująca jest silnie umięśniona, a znajdujące się w niej kamyki połknięte przez ptaka działają podobnie jak żarna i zastępują mu zęby. O sile miażdżącej żołądka świadczą badania dokonane u gęsi; ciśnienie wywierane w żołądku tego ptaka wynosi 265 do 286 mm słupa rtęci. Od żołądka odchodzi u gołębia dwunastnica, przechodząca w jelito cienkie, a następnie w grube, które odchodzi bezpośrednio do kloaki, czyli steku. Nazwę tę nadano komorze, do której poza tym otwierają się przewody moczopłciowe. Gromadzi się w niej więc zarówno kał, jak i mocz oraz produkty narządów rozrodczych. Stek spotykamy nie tylko u ptaków; jest on właściwy wszystkim kręgowcom niższym, mają go więc ryby, płazy i gady. Występuje nawet u nielicznych ssaków, należących do rzędu stekowców. Zwierzęta te żyją obecnie jedynie w Australii. Należą do nich dziobak, kolczatka i Proechidna (zbliżona do kolczatki). Stek obserwujemy również we wczesnych okresach rozwoju zarodka wyższych ssaków, to jest w czasie życia płodowego. Występuje on w tym czasie również u człowieka, o czym powiemy jeszcze później, przy omawianiu rozwoju embrionalnego przewodu pokarmowego. U dorosłych zwierząt ssących, stojących na wyższym stopniu rozwoju filogenetycznego, występują oddzielne ujścia przewodów moczowych i pokarmowego — cewka moczowa i odbyt. Istotną rolę w odżywianiu ptaków odgrywają ślinianki. Umożliwiają one trawienie pokarmu, a często i jego zdobycie, gdyż do zwilżonego gęstą śliną języka mogą łatwo przylepiać się owady. Niektóre ptaki posługują się śliną jako spoiwem przy budowie gniazd. Dodać należy, że w czasie pełnienia funkcji „murarza" zwiększa się u nich wydzielanie śliny. Tu pozwolimy sobie nadmienić, że niektóre gniazda ptasie są jadalne. Są nimi ulepione ze śliny i glonów gniazda jerzyków salanganów, żyjących między innymi w południowej i południowo-wschodniej Azji, a zupę z gniazd, niesłusznie zwanych jaskółczymi, można rzeczywiście spotkać w tamtejszym jadłospisie. Równie ważny jak ślinianki jest u ptaków tak zwany dodatkowy aparat enzymatyczny, który omówimy obszerniej przy opisie budowy żołądka przeżuwaczy. Tutaj chcieliśmy jedynie wspomnieć, że umożliwia on niektórym ptakom trawienie błonnika. Cóż to za aparat? Otóż tworzą go pewne bakterie żyjące w przewodzie pokarmowym i mające zdolność wytwarzania enzymów trawiących celulozę, dzięki czemu gospodarze ich (ptaki) mogą trawić tę substancję. Okazało się, że nie wszystkie enzymy trawienne występują u ptaków bezpośrednio po urodzeniu. Obecność ich uzależniona jest od sposobu odżywiania się piskląt. Na przykład jednodniowy wróbel, który należy do gniazdowników (pisklęta pozostają jakiś czas po wykluciu w gnieździe), nie ma w ślinie amy-lazy. Natomiast w ślinie kurczęcia (należy do zagniazdowników) już w godzinę po wykluciu enzym ten występuje. Zakończmy na tym opis budowy przewodu pokarmowego kręgowców. Do omówienia pozostała nam z tych zwierząt jeszcze gromada ssaków, które nas najbardziej przecież interesują, ale budowę i czynności ich układu trawiennego mamy zamiar przedstawić wraz z przewodem pokarmowym człowieka. Zachodzić tu będą zarówno pewne analogie, jak i różnice, trzeba będzie je więc omawiać na bieżąco. Jest to bez wątpienia korzystniejsze, ponieważ pewne zagadnienia staną się bardziej przejrzyste. Tutaj, w tym rozdziale, pozostaje nam jeszcze omówić rozwój przewodu pokarmowego u ssaków na tle ich rozwoju osobniczego, inaczej mówiąc ontogenetycznego. Obie te nazwy są synonimami i obejmują rozwój osobniczy od najwcześniejszych jego form aż do wykształcenia się dorosłego organizmu. Na podstawie żmudnych wieloletnich badań naukowych wiadomo, że każdy organizm w swoim rozwoju osobniczym przechodzi serię stadiów podobnych do tych, które przebrnąć musiał w całym swoim rozwoju ewolucyjnym, czyli filogenetycznym. Omawiając rozwój przewodu pokarmowego ssaków, rzucimy jednocześnie trochę światła na jego filogenezę u tych zwierząt.