Przewód pokarmowy powstaje z dwóch listków zarodkowych: zewnętrznego — ektodermy i wewnętrznego — entodermy, przy czym ta ostatnia spełnia tutaj zasadniczą rolę. Rozwój przewodu pokarmowego zaczyna się w bardzo wczesnym okresie życia płodowego. Już u 21-dniowego zarodka człowieka zaobserwować można wpuklenie helodermy od strony pęcherzyka żółtkowego do ektodermy. W odcinku przednim zarodka wgłębienie to następuje trochę wcześniej niż w tylnej jego części. W ten sposób wytworzone zostało tak zwane jelito pierwotne, które dzielimy na przednie, środkowe i tylne. Jelito środkowe jest w tym okresie szeroko połączone z pęcherzykiem żółtkowym. W miarę wytwarzania się ściany brzusznej jelita przedniego czy tylnego zmniejsza się długość jelita środkowego na korzyść dwóch pozostałych. W ten sposób połączenie jego z pęcherzykiem żółtkowym ulega stopniowemu ograniczeniu. Ektoderma zarodka na swojej zewnętrznej powierzchni, zarówno w części przedniej jak i tylnej, również wykazuj wpuklenie. Są to tak zwane zatoki: ustna i odbytowa. Pierwsza z nich oddzielona jest od jelita przedniego tak zwaną błoną gardłową, drugą zaś zamyka od strony jelita błona stekowa. Błona gardłowa ulega wkrótce przerwaniu, przez co światło jelita uzyskuje połączenie z zatoką ustną, którą od tej chwili będziemy nazywali pierwotną jama ustną. Natomiast błona stekowa ulega zanikowi później. Zanim to nastąpi, jelito tylne rozszerza się w jej okolicy tworząc stek, podzielony później na dwie części: grzbietową, z której powstaje odbytnica, i brzuszną, wyodrębniającą zatokę moczopłciową. Teraz błona stekowa ulega przerwaniu. Początkowo, jak to już nadmienialiśmy, w tworzeniu jelita bierze udział ektoderma, z której rozwija się zatoka ustna i odby- towa, oraz entoderma, z której powstaje element gruczołowy, komórka nabłonkowa, wyściełająca cały przewód pokarmowy. Przez stosunkowo krótki czas również mezoderma bierze udział w tworzeniu jelita, przekształcając się stopniowo w jego mięśniówkę i zaopatrując go w materiał łącznotkankowy. Wróćmy teraz do pierwotnej jamy ustnej i jelita przedniego. Otóż w tym miejscu zaczyna się wytwarzać jama ustna i gardło. Najpierw zastanówmy się, jak przebiega rozwój pierwszego odcinka przewodu pokarmowego, którym jest jama ustna. Początkowo u zarodka długości 4—6 mm obserwujemy dwa symetryczne wyrostki — szczękowy i żuchwowy, oraz jeden pojedynczy czołowy. Wzrastając stopniowo i two-j rząc w tym czasie wyrostki nosowe i podniebienne, ulegają one zaroś-j nięciu w linii środkowej ciała; w wyniku tego formują się czoło, szczęka, żuchwa, nos, podniebienie i wargi — główne części ściany otaczającej jamę ustną. Równocześnie z powstaniem tej ostatniej — u człowieka począwszy od 8 tygodnia życia płodowego — rozpoczyna się rozwój zębów. Gardło powstaje z dogłowowego odcinka jelita przedniego, które wykazuje bardzo istotne i ciekawe zmiany rozwojowe. Mianowicie u zarodka 4—6 mm długości tworzą się uchyłki w ścianie jamy gardłowej. Są to tak zwane kieszonki skrzelowe i jest ich pięć par. Jak się wydaje, jest to powtórzenie, aczkolwiek niezupełne, budowy form wcześniejszych filogenetycznie, żyjących jeszcze w wodzie Z kieszonek tych, które nie łączą się z odpowiadającymi im takimi strukturami umiejscowionymi na zewnątrz zarodka, nazywanymi kieszonkami skrzelowymi zewnętrznymi, powstają z biegiem czasu: jama bębenkowa ucha i trąbka słuchowa, tarczyca, przytarczyca i grasica. Z dalszych odcinków jelita pierwotnego powstają następnie przełyk i żołądek. Ten ostatni jest początkowo po prostu nieznacznym rozszerzeniem jelita, które stopniowo powiększa się uzyskując kształt coraz bardziej zbliżony do żołądka dorosłych. W okresie tym z zagłębień w ścianie jelita powstają zawiązki wątroby i trzustki, przy czym ta ostatnia rozwija się z dwóch oddzielnych uwypukleń jego powierzchni. Początkowo przewód pokarmowy zarodka ludzkiego jest stosunkowo prostą cewą; następnie, w miarę wzrostu jelita na długość, zaczynają się pojawiać pętle. Dodać jeszcze należy, że w czwartym miesiącu życia płodowego powierzchnia jelita pokryta już jest palczastymi uwypukleniami, które zwiększają powierzchnię chłonną tej części przewodu pokarmowego. Noszą one nazwę kosmków jelitowych. Dalszych szczegółów dotyczących rozwoju układu trawiennego nie będziemy już omawiać, gdyż w tej książce chodzi nam tylko o to, aby zorientować się jak najogólniej w przebiegu rozwoju układu trawiennego człowieka i porównać go następnie z przewodem pokarmowym innych zwierząt, stojących na niższym stopniu rozwoju filogenetycznego. Czytelnicy sami zauważyli zapewne szereg cech wspólnych pomiędzy budową przewodu pokarmowego u organizmów niższych a pewnymi strukturami występującymi u człowieka jedynie w okresie życia płodowego. Mamy tutaj na myśli narządy najbardziej rzucające się w oczy ze względu na swój charakter, a więc kieszonki skrzelowe i stek. Jeżeli przytoczymy teraz w tym miejscu prawo Haeckla, które głosi, że ontogeneza jest powtórzeniem filogenezy, czyli mówiąc inaczej, Wycinek przekroju poprzecznego prze:: jelito cienkie 6-miesięcznego płodu ludzkiej rozwój organizmu od komórki jajowej do stanu dojrzałego jest krótkim i zwięzłym powtórzeniem rozwoju, który przechodzi w czasie ewolucji szereg przodków tego organizmu, oraz powołamy się na praw< powtarzania się w budowie zarodka poszczególnych cech budowy wy marłych przodków (Darwin), dojdziemy do wniosku, iż nawet przy rozpatrywaniu tylko jednego fragmentu organizmu, jakim jest przewód po karmowy, możemy przekonać się o słuszności teorii ewolucji w odniesieniu do różnicowania się organizmów żywych. .