Dlaczego pokarm nie wpada do tchawicy? Z tytułu można by sądzić, że mówić tutaj będziemy tylko o zębach. Nie mamy jednak takiego zamiaru, gdyż w jamie ustnej istnieją rów nież inne równie ważne narządy. Zęby jednak ze względu na swoją budowę zasługują na szczególną uwagę. Przetrwały one dzięki niej niekiedy całe tysiące lat, zdradzając nam niejedną tajemnicę dotyczącą szczątków znalezionego zwierzęcia przedhistorycznego, a na podstawie ich kształtu możemy nawet wnioskować, czym dane zwierzę się odżywiało. Wrócimy jeszcze do tego zagadnienia przy szczegółowym opisie zębów, na razie zajmijmy się systematycznym poznaniem jamy ustnej. Jama ustna ssaka odznacza się budową umożliwiającą pobieranie pokarmu zarówno płynnego, jak i stałego. Ograniczona jest przez wargi, policzki, podniebienie, język i dno jamy ustnej. Z przodu otwiera się szparą ust, ku dołowi przechodzi w cieśń gardła, która łączy się z gardłem. Cieśń gardła otaczają dwie półkoliste fałdy, zwane łukiem podniebienno-językowym i podniebienno-gardłowym. Pomiędzy policzkami i wargami, z jednej strony, a wyrostkami zębodołowymi szczęki i żuchwy, z drugiej strony, znajduje się szczelina. Nazywamy ją przedsionkiem jamy ustnej. Dla wyjaśnienia podajemy, że żuchwą nazywamy kość, w której tkwią dolne zęby, szczęką zaś — kość, w której znajdują się zęby górne. Za przedsionkiem — po wewnętrznej stronie łuków zębowych — znajduje się właściwa jama ustna, która pod względem rozwojowym jest częścią starszą. Pierwotnie — u zwierząt stojących na niższym szczeblu rozwoju filogenetycznego — dochodziła ona tylko do zębów i brak w niej było przedsionka wytworzonego w rozwoju rodowym dopiero z biegiem czasu. Ssakom obecność jego umożliwia ssanie, gdyż jest on nieodzowny przy wykonywaniu tej czynności. W przedsionku znajduje się strzałkowo ustawione w płaszczyźnie środkowej wędzidełko wargi dolnej i wędzidełko wargi górnej. Na wardze można odróżnić: część skórną i śluzową oraz czerwień wargową, którą spotykamy tylko u człowieka i u niektórych małp człekokształtnych (ale tylko w postaci śladów). Czerwień wargowa jest wynikiem przeświecania naczyń krwionośnych poprzez cienką warstwę tkanki nabłonkowej przykrywającej wargę. Podłoże warg stanowi mięsień okrężny ust, który jak sama nazwa świadczy, ma przebieg okrężny w stosunku do szpary ust; podłożem policzków jest mięsień policzkowy. Dno jamy ustnej utworzone jest przez mięśnie żuchwowo-gnykowe. Do dna tego przymocowany jest zbudowany z mięśni język. Jest to narząd służący między innymi do formowania kęsa pokarmowego oraz ułatwiający żucie. W języku wyróżniamy część tylną, zwaną nasadą albo korzeniem, następnie część środkową, czyli trzon, która przechodzi w część przednią, najbardziej ruchomą, tj. w koniec albo wierzchołek. Bruzda krańcowa oddziela trzon od nasady, a bruzda pośrodkowa dzieli go na dwie połowy. U człowieka język przymocowany jest do kości gnykowej oraz łączy się z podniebieniem łukiem podniebienno-językowj do dna jamy ustnej przytwierdza go wędzidełko. Powierzchnia jęzi jest szorstka, ponieważ pokrywają ją wyniosłości, tak zwane brodaw Ze względu na kształt dzielimy je na nitkowate, grzybowate i okol W rowkach otaczających brodawki okólne, występujące w liczbie 8-i w tylnej części języka, rozmieszczone są kubki smakowe, będące 1 rządem smaku. Język, jak również całą jamę ustną, pokrywa błc śluzowa, zbudowana z tkanki łącznej i nabłonkowej. Należałoby! może podać określenie tkanki, bo stale będziemy się nim posługiwac przy omawianiu przewodu pokarmowego. Wiemy, że każdy organizm żywy zbudowany jest z komórek składających się z kolei z jądra i otaczającej go cytoplazmy. W organizmie bardziej zróżnicowanej budowie komórki podobne do siebie struktur pełniące tę samą czynność tworzą zespoły zwane tkanka! Z tkanek zbudowane są narządy (np. wątroba), a zespół narządów 1 nowi układ, choćby omawiany przez nas układ pokarmowy. Przyponijmy sobie funkcje czterech wyróżnionych tkanek. Tkanka I błonkowa odgrywa rolę ochronną i wydzielniczą (zbudowane są z niej gruczoł Tkanka łączna pełni tyle funkcji w organizmie, że nie będziemy ich wszystkich wyliczać, podamy tylko jedną z głównych, mianowicie, że stanowi ona szkielet zarówno całego organizmu (kości), jak i poszczególnych narządów. Tkanka mięśniowa tworzy aparat ruchowy dzięki swojej zdolności kurczenia się; tkanka nerwowa, zbudowana z komórek z długimi wypustkami (te ostatnie noszą nazwę włókien nerwowych), przewodzi i wytwarza impulsy nerwowe. Wróćmy jednak do jamy ustnej. Otóż wyściełająca ją błona śluzowa pokryta jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, to znaczy komórki nabłonkowe ułożone są w kilka warstw, a powierzchnię pokrywają komórki spłaszczone. Pod nabłonkiem znajduje się tkanka łączna o delikatnej budowie. Opisana błona śluzowa zawiera liczne małe gruczoły wydzielające ślinę. Oprócz nich występują w jamie ustnej również duże gruczoły, które nazywamy śliniankami. Prześledźmy jeszcze budowę podniebienia, które oddziela jamę ustną od jamy nosowej. Ma ono ogromne znaczenie dla ssaków, gdyż pozwala im na wytworzenie za pomocą mięśni ujemnego ciśnienia w jamie ustnej, bez którego nie byłby możliwy proces ssania. Podniebienie dzielimy na twarde i miękkie. Pierwsze utworzone jest przez kości szczęki oraz podniebienia i pokryte błoną śluzową. Środkiem jego powierzchni biegnie szew podniebienia, z którego obu stron w tylnej partii odchodzą fałdy podniebienne. U wieloryba są one zrogowaciałe i tworzą szereg blaszek fiszbinowych, na których jak na sicie zatrzymuje się plankton zawarty w wodzie. Podniebienie miękkie człowieka stanowi fałd mięśniowy pokryty błoną śluzową. Wolny brzeg jego zwisa ku dołowi i ma palcowaty wyrostek, tak zwany języczek pod-niebienny. Podczas połykania podnosi się podniebienie miękkie ku górze, zamykając otwartą uprzednio jamę nosowo-gardłową. A teraz wreszcie odpowiedź na pytanie, które jest tytułem tego rozdziału. Aby jednak odpowiedzieć, dlaczego szczupak nie musi leczyć zębów, należy najpierw poznać budowę zęba. U człowieka, tak samo zresztą jak i u innych kręgowców, zęby zbudowane są z tego samego materiału, mianowicie z tkanek uwapnionych — szkliwa, zębiny i cementu, oraz z miazgi zęba — tkanki łącznej wiotkiej, bogato una-czynionej. Składniki te, a przede wszystkim zębina, która stanowi główny masyw zęba, nadają mu właściwy kształt. Kształt zęba jest ściśle uwarunkowany wykonywaną czynnością, a formował się w czasie długiego okresu rozwoju filogenetycznego. U człowieka i większości ssaków mamy dwa zespoły zębów: mleczne i stałe. Zęby mleczne, zaczynające wyrzynać się u człowieka w 7 miesiącu po urodzeniu, ulegają resorpcji pomiędzy 6 a 13 rokiem życia i zostają zastąpione przez zęby stałe. Zębów mlecznych jest 10, a stałych 16 w każdej szczęce. Załączamy krótką tabelką, w której podany. jest czas wyrzynania się poszczególnych zębów. Wyjaśnić należy, że zęby przedtrzonowe stałe wyrzynają się na miejscu zębów trzonowych mlecznych, a zęby trzonowe stałe z tyłu, za zębami trzonowymi mlecznymi. U człowieka występują cztery rodzaje zębów: siekacze, kły, zęby przedtrzonowe i trzonowe. Każdy z nich spełnia inną rolę w procesie gryzienia. Ostre brzegi siekaczy umożliwiają odgryzanie i rozcinanie pokarmu, natomiast szerokie powierzchnie zębów trzonowych służą do jego żucia. Każdy z tych zębów składa się z korony, widocznej nad dziąsłem, i korzenia tkwiącego w zębodole utworzonym przez kość szczęki. Zaznaczyć należy, że zęby sieczne i kły mają jeden korzeń, natomiast trzonowce, które wykonują większą pracę i muszą być z tego względu lepiej umocowane w kości, są wielokorzeniowe. Korona zęba pokryta jest szkliwem — najtwardszą tkanką organizmu, zawierającą w swej masie 95% soli mineralnych. W badaniach mikroskopowych zauważyć można, że jest ono zbudowane z cieniutkich sześciokątnych pryzmacików, które mają 4 mikrony średnicy i około 2,3 milimetra długości. Szkliwo jest jedyną tkanką zęba pochodzenia nabłonkowego; rzecz znamienna, nie występują w niej komórki, lecz jest tylko ich wytworem (po wykształceniu się szkliwa komórki, które je utworzyły, ulegają zanikowi). Z powyższych względów uważano dawniej szkliwo za tkankę martwą, a niektórzy badacze ze względu na wspomnianą budowę odmawiali mu nawet nazwy tkanki. Nowe badania wykazały jednak, że mogą w szkliwie zachodzić różne przemiany substancji nieorganicznej, w których biorą udział enzymy, słusznie więc do niego możemy zastosować słowa Platona: „Przyjaciele, ani ten kamień nie jest martwy, ani my nie jesteśmy tak żywi, jak nam się wydaje". Pod szkliwem znajduje się zębina, wchodząca zarówno w skład korony, jak i korzenia zęba. Zawiera ona jedynie około 70% soli nieorganicznych. Jak każda tkanka łączna, bo do tej grupy tkanek ją zaliczamy, zbudowana jest z komórek i substancji międzykomórkowej. Komórki tej tkanki, zwane zębinotwórczymi, leżą na wewnętrznej powierzchni zębiny, wyściełając w ten sposób jamę zęba. Dzięki temu umiejscowieniu zachowują one zdolność i możliwość tworzenia w razie potrzeby nowych warstw zębiny przez całe życie człowieka. Zjawisko to ułatwia nam w pewnym stopniu walkę z próchnicą. W samej zębinie znajdują się więc jedynie wypustki komórek zębinotwórczych, przebiegające w rozgałęziających się drobniutkich kanalikach o średnicy od 1 do 3 mikronów. Dzięki takiej budowie możliwe jest odżywianie zębiny i przewodzenie przez nią bodźców takich jak ciepło, zimno i ból. Ten ostatni daje nam właśnie często zawczasu znać, że ząb zaczyna chorować i że trzeba go leczyć. Za jakim pośrednictwem dochodzą jednak te bodźce do naszej świadomości? Otóż w jamie zęba, którą otacza ze wszystkich stron zębina, znajduje się miazga zęba, tak zwany popularnie a niesłusznie nerw. Jest to tkanka łączna, bardzo delikatna, bogato ukrwiona i unerwiona. Zarówno naczynia krwionośne, jak i nerwy przechodzą do niej przez otwór wierzchołkowy, który znajduje się na czubku korzenia zęba. Właśnie te nerwy przewodzą nam bodźce do układu nerwowego, a naczynia krwionośne umożliwiają normalne odżywianie się zęba. Ostatnią tkanką twardą wchodzącą w skład zęba jest cement albo inaczej kostniwo, które otacza zewnętrzną powierzchnię korzenia. Jest to tkanka zawierająca około 65% soli mineralnych, a zbudowana podobnie do kości. Zaznaczyć należy, że ząb nie jest zrośnięty ze szczęką, jak mogłoby się wydawać. Jest on tylko do niej przymocowany za pomocą specjalnego więzadła noszącego nazwę ozębnej. Jej włókna klejorodne wnikając do kości i do cementu umocowują ząb w zębodole. Dzięki takiemu umocowaniu może on wytrzymywać siły rzędu kilkudziesięciu kilogramów, jakie działają na niego w czasie gryzienia.